🔻بررسی پوشش زنان در دوران صفوی و قاجار
✍مریم دژم‌خوی / بخش (۱)
🔹تنوع و رنگارنگی ایران عصر صفوی در اسناد، به‌ویژه سفرنامه‌ها و طراحی‌های سیاحان و سیاستمدارانی که از ایرانِ آن دوره بازدید کرده‌اند، به‌خوبی نمایان است. برخی پژوهشگران معتقدند که زنان طبقات بالای اجتماع به واسطۀ پایگاه اجتماعی خود محدودیت‌های بیشتری را تحمل می‌کردند، حال آنکه زنان معمولی از آزادی و تحرک بیشتری برخوردار بودند. تصویر کردن زنان بی‌روبنده و نقاب و با لباس‌های زیبا و لطیف در سنت نقاشی و مینیاتور عصر صفوی رواج داشت.
🔹اولئاریوس دربارۀ وضعیت پوشاک زنان در دوران شاه صفی می‌نویسد: «لباس زنان نازک‌تر از مردان و مانند آنها گشاد است و به بدن نمی‌چسبد. زنان هنگام عبور از گذرگاه‌های عمومی نمی‌گذارند صورتشان دیده شود و از سر تا قوزک پا را به وسیلۀ چادر می‌پوشانند و شکافی از آن را بر صورت خود باز می‌گذارند که به‌زحمت از پشت آن می‌توانند بیرون را ببینند.»
🔹اما همین سیاحان مثلاً در مورد زنان ارمنی و یهودی گزارش متفاوتی به دست می‌دهند. کارری می‌نویسد: «زنان ارمنی غالباً زیبا و ملیح‌اند و در پی زیبایی تصنعی نیستند. سر خود را با چارقد کتانی سفید می‌پوشانند و گوشه‌های آن را زیر چانۀ خود محکم می‌کنند. اغلب یک رشته گیسو دارند که توی کیسۀ کوچکی از مخمل سیاه روی شانۀ خود می‌اندازند.» تاورنیه در مورد لباس زنان ارمنی می‌نویسد: «زنان ارامنه نیم‌تنۀ چسبانی بی‌‌آستین شبیه نیم‌تنۀ مردان در‌بر می‌نمایند و سرشان در یک پارچۀ نازک پیچیده است که دو سر آن را روی زنخدان گره می‌زنند.»
🔹هر‌چند پژوهشگران معتقدند که «در این دوره، روبنده و جوراب به پوشاک عمومی زنان افزوده شد» نمی‌توان استفاده از چادر و روبنده را به کل جامعۀ زنان ایران در عصر صفوی تعمیم داد. از سوی دیگر و با استناد به سفرنامۀ شاردن، ظاهراً رنگ چادر متداول در این دوره سفید بوده است.
🔹به‌طور‌کلی، به نظر می‌رسد سیاست شاهان صفوی نسبت به زنان تا‌حدی متفاوت و متکثر بوده است. در‌حالی‌که شاه طهماسب را فردی متعصب می‌دانند که سخت‌گیری‌هایی در مورد حضور زنان در جامعه اعمال کرد، شاه عباس اول برخلاف نیای خود تا‌حدی به زنان آزادی عمل داد. در عصر سلطنت وی، به غیر از همسران رجال کشوری که از محدودیت‌های اجتماعی در رنج بودند، زنان سایر طبقات جامعه از آزادی اجتماعی نسبی برخوردار بودند. زنان در تماشای چراغانی، آتش‌بازی و جشن‌های شبانه حضور داشتند و حتی یک یا چند شب به چراغانی و آتش‌بازی زنان اختصاص داشت. به فرمان شاه عباس اول، در سال ۱۰۱۸ قمری، چهارشنبۀ هر هفته منحصراً به گردش زنان در چهارباغ و سی و سه پل اصفهان اختصاص یافت تا بتوانند با روی گشاده و بی‌نقاب به تماشا و تفریح بپردازند.
🔹در باب پوشش زنان و حضورشان در اجتماع در عصر صفوی چند نکته قابل تأمل است. نخست آنکه شاهان و دولت‌ها در این عصر سیاست لزوماً یکدستی در قبال زنان نداشتند و دوره‌های سخت‌گیری گاه تساهل و مدارا به دنبال داشت. دوم عاملیت زنان و راهکارها و روش‌هایشان برای حضور راحت‌تر در اجتماع باید در تحلیل‌ها لحاظ شود.
🔹زنان شبکه‌های دوستی و صمیمیت قدرتمندی ایجاد می‌کردند که بعضاً بر پایۀ خواهر‌خواندگی بود. آقا جمال خوانساری، آخوند درباری عصر صفوی، کتاب عقاید النساء را در اعتراض به جمع‌های زنان نوشت و به مردان و به‌ویژه دربار صفوی نسبت به رهایی زنان هشدار داد. در عقاید النساء می‌خوانیم که زنان به‌راحتی انواع مراسم جشن و سرور و حتی مراسم دینی ابداعی برگزار و با مردان به‌ویژه کسبه و دست‌فروشان ارتباط برقرار می‌کردند. نکتۀ دیگر آنکه جامعۀ عصر صفوی جامعه‌ای بود دارای مهاجر و تکثر بالای دینی و فرهنگی که اعمال قوانین بازدارندۀ یکسان‌ساز را برای حاکمیت دشوار می‌کرد.
🔹دوره قاجار: ناصرالدین‌شاه، که فردی کنجکاو و علاقه‌مند به هنر و تکنولوژی مدرن بود، دوربین عکاسی را اندکی پس از ابداع در فرانسه وارد ایران کرد و علاقه‌اش به این هنر و صنعت در حدی بود که عکاسخانه‌ای هم در کاخ سلطنتی برپا ساخت.
🔹همچنان گردشگران و سیاستمداران فرنگی اقدام به ثبت ایرانِ عصر قاجار از دریچۀ دوربین کرده‌اند. مطالعه و بررسی این منابع تصویر رنگارنگی از زنان عصر قاجار به دست می‌دهد. برخلاف کلیشه‌های رایج به‌ویژه در رسانه‌ها که زن ایرانی عصر قاجار را عمدتاً پیچیده در چادر‌چاقچور نشان می‌دهند، در عکس‌های عصر قاجار زنان را با لباس‌ها و سربندهای متنوع می‌بینیم، جهانی از رنگ و طرح که نشان از تنوع فرهنگی این سرزمین در عصر قاجار دارد./ زنان امروز
#مطالعات_زنان
@womenstudies